आपलेसे वाटणारे कोळी नृत्य (भाग १)

 शाळेचे गॅदरिंग असो, सोसायटीचे फंक्शन असो अथवा लग्नकार्यात नाचण्याची संधी असो प्रत्येकाला आपलेसे वाटणारे आणि सहज ठेका धरुन नाचायला येणारे नृत्य म्हणजे कोळी नृत्य. बच्चे कंपनीपासून थोरामोठ्यांपर्यंत कोळीनृत्याला हमखास आणि विशेष पसंती नेहमीच मिळत असते. मला आठवतं शाळेच्या गॅदरिंगमध्ये चित्रपटनृत्यांना परवानगी नसल्यामुळे एक वर्ष आड बहुधा आमची पसंती आणि पावले कोळी नृत्यांवरच थिरकायची – सर्वात सहज आणि सोपं आणि तितकंच आकर्षक आणि मनाला भिडणारं हे नृत्य.

त्या काळात भाड्याने ड्रेस आणून नृत्य करणं कुणालाही परवडायचं नाही. त्यामुळे आईची एखादी काठापदराची सहावारी साडी गुडघ्यापर्यंत नेसायची, तिच्याच ब्लाऊजला आतून शिलाई घालून तो जेमतेम आपल्या मापाचा करण्याचा आटोकाट प्रयत्न जो बहुतांशी फसलेलाच असायचा आणि त्यावर पांढऱ्या रंगाची ओढणी असल्यास उत्तमच नसेल तर कोणत्याही रंगाची ओढणी दोन खांद्यांवर क्रॉस करून टाकली की झालो आम्ही कोळी नृत्यासाठी तयार आणि हे नृत्य अजून बहारदार बनवायला व्हलव्ह आणि टोपल्यांची जोड दिली तर बहारच यायचा. पुठ्याला बदामाच्या आकारात कापून त्याला रंग मारून त्या पुठ्याला एका काठीला खिळे मारून ठोकले की व्हलव्ह तयार होत असे आणि भाजीची टोपली काय अगदी सहज कुणाकडेही मिळून जायची. ज्या वर्गाने ही मेहनत घेतलेली असायची त्यांचे कोळी नृत्य बघायला अजून मजा येत असे.

कोळीनृत्याने संपूर्ण महाराष्ट्राला आणि भारतालाच वेड नाही लावलं तर याची ख्याती पार सातासमुद्रापलिकडेही पोहोचली आहे. जागतिक दर्जा प्राप्त असलेल्या कोळी नृत्याचे मूळ म्हणजे कोळी समाज. हा कोळी समाज प्रामुख्याने मासेमारी करत असल्याने समुद्रकिनाऱ्यावर त्यांची वस्ती असते. हा समाज देवांवर जास्त विश्वास ठेवतो. श्री एकविरा देवी लोणावळा आणि जेजुरीचा खंडोबा हे त्यांचे दैवत आहे. दरवर्षी नारळी पौर्णिमेच्या दिवशी होडी किंवा बोटीची पूजा करून ते समुद्रात व्यवसायासाठी उतरतात. सोन्याचा मुलामा दिल्यासारखा नारळ वाजतगाजत समुद्राला अर्पण करतात. या दिवशी कोळीवाड्यात मोठ्या उत्सावाचे स्वरुप असते. नारळीपौर्णिमेप्रमाणे होळी या सणाचंही विशेष महत्त्व असते. तसेच या समाजात हळदी आणि लग्नसमारंभही मोठ्या उत्साहात आणि आनंदाज साजरे होत असतात. हे लोक मासळीला म्हावरं म्हणून संबोधतात.

कोळी लोकांचे पारंपरिक परीधान करावयाचे पोशाख म्हणजे स्त्रियांसाठी लुगडे (बारा वार नऊवारी), दोन्ही खांद्यावर मोठ्या फुलांची डिझाईन असलेली ओढणी (फडकी) तर पुरुष कमरेला रुमाल (लुंगी) आणि शर्ट आणि डोक्यावर कानटोपरं म्हणजेच टोपी असा पेहराव असतो. कोळी स्त्रियांना दागिन्यांची खूप आवड असते. अशा या सर्वांच्या मनाचा ठाव घेणाऱ्या कोळी नृत्याचा त्यात वापरल्या जाणाऱ्या एकापेक्षा एक सरस आणि वैशिष्ट्यपूर्ण गीतांचा आणि संगीतांचा तसंच त्यामध्ये काळानुरुप होत गेलेल्या बदलांचा आपण पुढील भागात आढावा घेणार आहोत.