लोकनृत्यांचा अनमोल खजिना

लहान वयातच माझे नृत्यकलेवर प्रेम जडले, या कलेविषयी ओढ निर्माण झाली आणि मग ही नृत्यकला वेगवेगळ्या शैलींमधून अंगी बाणवायचा प्रयत्न करू लागले जो आजही सुरु आहे. शाळेत असताना गॅदरिंगमध्ये कोणत्याही चित्रपट गीतांवर नृत्य करायला परवानगी नसायची. त्यामुळे कुठले ना कुठले लोकनृत्य बसवण्याकडे आमचा कल असायचा. त्यामुळे कोळीनृत्य, शेतकरी नृत्य, भांगडा, आदिवासी ठाकर नृत्य, वाघ्यामुरळी इत्यादी अनेक नृत्यांचा परिचय झाला आणि या लोकनृत्यांवर, त्यांच्या संगीतावर प्रेम जडू लागले. अतिशय समृद्ध आणि प्रचंड उर्जा असलेली अशी लोकनृत्यांची परंपरा आपल्याला लाभली आहे

लोकनृत्यांच्या प्रेमापोटी इयत्ता आठवीत असताना मी कलादर्शन या संस्थेत लोकनृत्य शिकण्यासाठी आणि सादरीकरण करण्यासाठी प्रवेश घेतला. दोन वर्षांत अनेकविध भारतीय लोकनृत्ये शिकायला तर मिळालीच परंतू वेगवेगळ्या कार्यक्रमांतर्गत पाहायलासुद्धा मिळाली. लाईव्ह संगीतावर नृत्य करायची मजा काही वेगळीच असते याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेता आला, असं म्हणतात ना की मूल लहान असतानाच त्याच्यावर योग्य ते संस्कार होऊ शकतात. नेमकं हेच माझ्या बाबतीत झालं. अगदी शालेय जीवनातच ही लोकनृत्ये जवळून पाहाता आली, शिकता आली आणि त्यामुळे ही लोककला अंगाअंगात भिनली.

आपल्या देशाला लोकनृत्यांची समृद्ध आणि वैविध्यपूर्ण परंपरा लाभलेली आहे. संपूर्ण जगात भारतीय शास्त्रीय नृत्याला जितकं महत्व आहे तितकाच भारतीय लोकनृत्यांनाही जागतिक दर्जा मिळालेला आहे. जनसामान्यांमध्ये प्रचलित असलेली परंपरागत नृत्यप्रकार म्हणजेच लोकनृत्य होय. ही नृत्ये साधारणपणे सामुहिक स्वरुपात सादर होतात आणि त्यांना तालवाद्यांची आणि लोकसंगीताची साथ असते. प्रत्येक राज्यागणिक या नृत्यकलेचे स्वरुप, संगीत, नृत्यरचना, वेशभूषा ही त्या त्या राज्याच्या परंपरेतून विकसित झालेली आहे. भारतातील आदिवासी जमातीत आणि जनजीवनात तर लोकनृत्यांची प्रदीर्घ परंपरा आढळते. भारतीय लोकनृत्यांचे असंख्य प्रकार आपल्याला पाहायला मिळतात. त्यात आपण जितके खोलात शिरू तितका या नृत्यांचा बहुमोल खजिना आपल्याला सापडत जातो.

भारतीय लोकनृत्ये ही राष्ट्रीय संस्कृतीचा अनमोल ठेवा असून भारताच्या प्रत्येक प्रदेशात तिथल्या प्रदेशाची वैशिष्ट्ये दाखवणारी विविध नृत्ये आहेत. इथे काही उदाहरणे आपल्याला होता येतील. आसाममधील बिहू तसंच नागा जमातीचे नागा-नृत्य, बिहारमधील आदीवासी संथाळ नृत्य, पंजाबमधील भांगडा नृत्य तर कायम आकर्षणाचा भाग ठरले आहेत. भारताच्या दाक्षिणात्य प्रदेशातील करकट्टम, कुमी, कोलाकट्टम ही नृत्ये, राजस्थानमधील घुमर, कालबेलिया, गुजरातमधील गरबा दांडिया इत्यादी अशी अनेक वैविध्यपूर्ण लोकनृत्ये आहेत.

भारतातील या असंख्य वेगवेगळ्या लोकनृत्यांइतकीच विविधता आपल्या महाराष्ट्रातील लोकनृत्यांतही मोठ्या प्रमाणावर दिसून येते. महाराष्ट्रातील आदिवासी जमातीला तर लोकनृत्यांचा खूप मोठा वारसा आहे. गौंड, भिल्ल, कातकरी, तारपा, ठाकर, कोरकू, टाकळा अशी अनेक लोकनृत्ये निरनिराळ्या भागत रुढ आहेत. विदर्भातील दंडार नृत्य, महाराष्ट्राच्या सागर किनारी भागातील कोळी नृत्ये, त्याचप्रमाणे धनगर नृत्य, शेतकरी नृत्य, टिपरी, जाखडी नृत्य, गोफ नृत्य, कोकणातील बाल्या नृत्य, जोगवा, गोंधळ, वाघ्यामुरळी, गौरीगणपतीत खेळले जाणारे झिम्मा, गोफ, टिपऱ्या हे नृत्यप्रकार तसंच महाराष्ट्राच्या तमाशा या लोकनाट्यप्रकारातील लावणी हा अत्यंत लोकप्रिय नृत्यप्रकार हे सर्व नृत्यप्रकार लोकनृत्य या संकल्पनेखालीच मोडतात आणि याच विविध लोकनृत्यप्रकारांची वैशिष्ट्ये, महत्त्व यांचा वेध आपण पुढील भागांतून घेणार आहोत.