घुंगरु एक दागिना

 संपूर्ण जगात आपल्या भारतीय पारंपरिक नृत्यांना महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. भारतीय इतिहासात तर नृत्यांची एक अनोखी भूमिका आहे. या सर्व नृत्यशैलींमध्ये म्हणजे भरतनाट्यम, कथ्थक, कुचीपूडी, मणिपुरी, कथकली इतकंच काय तर भारतीय लोकनृत्यांतसुद्धा घुंगरुचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. नृत्यशैली कोणतीही असो ती घुंगरुंशिवाय परिपूर्ण नाहीच. ही नृत्यकला शिकणाऱ्या प्रत्येक नृत्यांगनेसाठी तो महत्त्वाचा दागिना आहे.

छोट्या सुपारीचा आकार असलेले हे घुंगरु पितळेचे असून त्याच्या आत एक लोखंडी खडा असतो. ज्याच्या हालचालींमुळे घुंगरुंचा वाजण्याचा आवाज येतो. हे घुंगरु प्रत्येक नृत्यशैलीप्रमाणे वेगवेगळ्या प्रकारात बांधण्याची प्रथा आहे. जसे भरतनाट्यममध्ये हे चामड्याच्या पट्ट्यावर शिवलेले असतात तर कथ्थक, लावणी अथवा इतर लोकनृत्यांसाठी हे पांढऱ्या रंगाच्या दोरीमध्ये गुंफलेले असतात. कथ्थकमध्ये वयानुसार घुंगरु दिले जातात. अगदी लहान वयात शिकायला सुरुवात केलेल्या विद्यार्थ्यांसठी याची संख्या दहापासून सुरु होते मग ती पंचवीस, पन्नास, शंभर करता करता दिडशे घुंगरुंपर्यंत पोहोचते. हे बांधताना पायाला आधी नीकॅप लावायला लागते आणि मग त्यावर एकामागोमाग वेटोळ्याच्या रुपात बांधावे लागतात. नृत्याची आवड असलेल्या प्रत्येकाला या घुंगरुंचे प्रचंड आकर्षण असते. मग ती व्यक्ती कोणत्याही वयोगटाची असो तिला आपण कधी एकदा घुंगरू घालून नाचतोय असे होऊन जाते.

प्रत्येक नृत्यात या घुंगरुचे महत्त्व खूप मोठे आहे. कथ्थक नृत्यात महत्त्वाचा असलेल्या पदंन्यास करण्यासाठी तर याचे विशेष महत्त्व आहे. हा पदंन्यास जितका प्रगल्भ तितका या घुंगरुंचा येणारा आवाज कर्णमधूर वाटतो. लोकनृत्यातला पदंन्याससुद्धा या घुंगरुंमुळे अतिशय नेत्रसुखद होतो. विशेषतः आदीवासी तारपा, ठाकर तसंच बाल्या नृत्यात याची विशेष प्रचिती येते.

महाराष्ट्रातील अतिशय लोकप्रिय असलेल्या लोकनृत्य प्रकार लावणी यातसुद्धा या घुंगरुंचा पदंन्यास रसिकांच्या मनाचा ठाव घेणारा असतो. नृत्यकलाकाराकरीता घुंगरु हे देवस्थानी असतात. प्रत्येक नृत्याच्या आधी मग ती शैली कुठलीही असो, या घुंगरुंना मनोभावे नमस्कार करून मगच पायात बांधले जातात. नृत्यसादरीकरण अथवा नृत्याचा रियाज झाल्यावर या घुंगरुंची विशेष काळजी घेतली जाते. त्यांना व्यवस्थित गुंडाळून कपड्यात बांधून ठेवले जाते. घुंगरु घालून पायात चप्पल न घालणे अथवा घुंगरु घालून शौचालयात न जाणे यासारख्या गोष्टींचे पालन हे त्यांचे पावित्र्य आणि महत्त्व अधोरेखित करतात. अशा या घुंगरुंचे आकर्षण माझ्यासारख्या शेकडो नृत्यांगणांना लहानपणापासून असतेच आणि ते नृत्याच्या अभ्यासाच्या वर्षांगणिक वाढतच जाते.