येळकोट येळकोट जयमल्हार (लोकनृत्य – वाघ्यामुरळी)

 यळकोट यळकोट जयमल्हार... हे शब्द कानी पडताच ताबडतोब आपल्या डोळ्यासमोर उभे राहते ते जेजुरीच्या खंडेरायाचे रुप आणि मग त्यामागोमाग मन हलकेच जेजुरीच्या वातावरणात जाऊन रमायला लागते. आमचे कुलदैवत असल्यामुळे लहानपणी जेजुरीला नेहमी जाणे होत असे. गडाच्या त्या अगणित पायऱ्या चढून खंडेरायाचे दर्शन घेण्यात एक वेगळे दिव्य अनुभवायला मिळायचे. जेजुरीचे सगळे वातावरण एकदम प्रफुल्लित आणि भक्तीभावाने भारलेले असते आणि या सगळ्या वातावरणात सर्वात जास्त मोहित करतो तो भंडाऱ्याचा सर्वत्र दरवळलेला सुगंध.

गडाच्या पायऱ्या चढताना बऱ्याच ठिकाणी आपल्या गोंधळी आणि वाघ्यामुरळी हे देवाचे उपासक नजरेस पडतात. खंडोबाचे संकिर्तन करणे, हीच त्यांची उपासना असते. हे वाघ्या-मुरळी बनण्यासाठी विशिष्ट असा दिक्षाविधी असतो तो झाल्याशिवाय कुणीही वाघ्या-मुरळी होत नाही. वाघ्या म्हणजे पुरुष आणि मुरळी म्हणजे स्त्री. वाघ्याच्या हातात दिमडी हे वाद्य असते तर मुरळीच्या हातात छोटी घंटी हे वाद्य असते. वाघ्यांचे जागरणाचे कार्यक्रम गोंधळाप्रमाणे असतात यात रात्रभर एक वाघ्या तुणतुणे वाजवितो, दुसरा खंजिरी वाजवून गाणे म्हणतो आणि मुरळी एका हाताने घंटी वाजवत नृत्य करीत असते.

जेजुरीला पाहिलेल्या या वाघ्यामुरळीनंतर प्रत्यक्षात भेटल्या त्या नृत्यरुपाने म्हणजेच वाघ्यामुरळी या नृत्याने आणि हे नृत्य म्हटले की आपल्या डोळ्यासमोर येणारे एकमेव नाव म्हणजे शाहीर साबलळे. त्यांच्या जेजुरीच्या खंडेराया या गीताने अख्या महाराष्ट्राला वेड लावले. मी या गाण्यावर शाळेत असल्यापासून नाचतेय ते आतापर्यंत. वेगवेगळ्या वयोगटावर हे नृत्य किती वेळा बसवले असेल याचा हिशोबच नाही आणि त्या प्रत्येक वेळी ते नव्याने अनुभवले आहे. इतके प्रतिभावान असे हे गीत आहे यासाठी माननीय शाहीर साबळे यांना मानाचा मुजरा.

त्यानंतरसुद्धा खंडोबाची बरीच गाणी आली. खंडेरायाच्या लग्नाला बानू नवरी नटली हे छगन चौगुले यांचे गीतसुद्धा गेल्या काही वर्षांत खूप गाजले. देवदत्त साबळे यांनी गायलेले मल्हारी देवा मल्हारी, जय मल्हार या मालिकेतील बानू बया बानू बया इत्यादी अशी अनेक गाणी वाघ्या-मुरळी या नृत्यासाठी विचारात घेण्यासारखी आहेत.

महाराष्ट्राच्या लोकनृत्य परंपरेतील हा अतिशय प्रसिद्ध लोकप्रिय आणि गाजलेला नृत्यप्रकार आहे. जो आपल्याला शाळा कॉलेजमध्ये हमखास बघायला मिळतो. नृत्यामध्ये हे वाघ्या बाराबंदी, पायजमा, मावळाटोपी, कमरेला शेला, खांद्यावर तिरकी कवड्या लावलेली भंडाऱ्याची पिशवी आणि गळ्यात कवड्यांची माळ तर हातात दिमडी हे वाद्य या पेहेरावात दिसतात आणि मुरळी या नऊवारीच्या संपूर्ण वेषात कपाळाला भंडारा लावलेल्या असतात. अतिशय उर्जेचे आणि तितकेच भावनाप्रधान आणि हावभावपूर्ण असे हे नृत्य असून यात वाघ्या आणि मुरळी खंडोबाचे देवाचे कौतुक त्यांची रुपे तसेच जेजुरी गडाचे वैशिष्ट्य नृत्याच्या स्टेप्समधून दाखवतात. या सुंदर अशा लोकनृत्याचा वारसा गेली कित्येक वर्षे आपण नृत्यातून जपतोय आणि यापुढेही जपत राहू यात शंकाच नाही.