Monday, 27 July 2020

नाचते रहो नाचते रहो...till you reach success (सरोज खान – अंतिम भाग)

सरोजजींनी नृत्याच्या क्षेत्रात स्वतःच्या नावाचा प्रचंड दबदबा निर्माण केला होता आणि त्याचे विशेष श्रेय हे त्यांच्या मेहनतीबरोबरच त्यांच्याकडे असलेल्या नृत्यकौशल्याला जातं. नृत्याच्या स्टेप्सच्या विविधतेचे त्यांच्याकडे जणू भंडारच होते. एका एका शब्दात चार वेगवेगळ्या स्टेप्स त्या द्यायच्या. हावभावाला नृत्यात त्या सर्वाधित महत्त्व द्यायच्या. एका साऊथमधील चित्रपटातील गाण्याच्या एका ओळीवर त्यांनी वेगवेगळ्या प्रकारचे सोळा हावभाव दिले होते. वेगवेगळे फॉरमेशन्स आणि जागेचा चोख वापर त्यांच्या नृत्यदिग्दर्शनात दिसायचा. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे डोला रे डोला हे नृत्य. माधुरी, श्रीदेवी, ऐश्वर्या यांच्या नृत्य शैलीबद्दल त्यांना विशेष कौतुक होते. निंबुडा निंबुडा...नृत्याच्या वेळी ऐश्वर्याच्या टाचांना आणि गुडघ्यांना खूप दुखापत झाली होती. तरीही कुठलीही तक्रार न करता तिने त्या नृत्यासाठी मेहनत घेतली होती, हे त्या आवर्जून सांगतात. चार चार दिवस तालीम करूनही समाधानी नसलेली श्रीदेवी स्वतःहून त्यांना आपण अजून शुटिंगसाठी तयार नसल्याचे सांगत असे. तिच्यातल्या या गुणवत्तेमुळे ती खरोखरच एक गुणी नृत्यांगना असल्याचे त्यांनी नमूद केले होते.

कोणत्याही अभिनेत्रीने एखाद्या स्टेपचे अथवा नृत्याचे उत्तम सादरीकरण केले तर त्या अभिनेत्रीला सरोजजी खूष होऊन १०१ रुपयांचे बक्षिस देते आणि त्यांच्याकडून मिळालेले हे बक्षिस म्हणजे त्या त्या अभिनेत्रींना आभाळाला हात लावल्यासारखे होत असे. अशा अनेक पोचपावत्या माधुरी, श्रीदेवी, ऐश्वर्या, जूही यासारख्या अभिनेत्रींना मिळालेल्या आहेत.

सरोजजी कडक शिस्तीच्या आणि स्पष्ट स्वभावाच्या होत्या. एखादी गोष्ट त्या तोंडावर बोलून टाकायच्या. दिल मेरा मुफ्त का या गाण्याच्या सेटवर रात्री दोन वाजता करिना कपूरला ओरडून बोलल्या होत्या. ए लडकी कमर हिला कमर हिलाएगी नही तो शॉट ओके नही होगा... त्यांना अभिनेत्रींमध्ये एकदा सगळ्यात जास्त राग आला होता तो रवीना टंडनचा. तिने नृत्याचा नमस्कार केला नव्हता म्हणून त्या खूप चिडल्या होत्या. त्यांच्याबरोबर अठरा वर्षे काम केलेले असिस्टंटसुद्धा त्यांना खूप घाबरायचे. असिस्टंटनी शिकवलेला डान्स विसरले किंवा स्टाईल बदललेली त्यांना अजिबात आवडायचे नाही. कामाच्या वेळी बोलले किंवा टाईमपास केला तर त्यांना खूप राग यायचा.

वैयजंती माला, वहिदा रहमा, पद्मिनी यांचा काळ त्यांना खूप आवडायचा. सरोजजींच्या नृत्यावर खूष होऊन वैयजंतीमाला यांनी त्यावेळी त्यांना २१ रुपये दिले होते. तो त्यांच्यासाठी सुवर्णक्षण होता. त्या म्हणायच्या की तो काळ आणि ती माणसे काही वेगळीच होती. एक भावनिक आत्मीयता होती त्यावेळी. आता सगळे मशीन झाले आहेत. व्यावसायिक संबंधांना जास्त महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

त्यांच्या आवडत्या डान्सरमध्ये त्या गोविंदा आणि हृतिक रोशनचे नाव घेतात तर हिरोईनमध्ये अर्थातच माधुरी आणि श्रीदेवी यांना बॉर्न डान्सर म्हणून संबोधतात. त्या म्हणतात नृत्यात तरबेज असलेल्या डान्सरकडून आम्हालासुद्धा खूप शिकायला मिळतं. त्याचबरोबर नृत्य शिकण्यासाठी तुमची फिगर झिरोचं असायला पाहिजे असं काही नाही तर तुमची मेहनत आणि जिद्द असेल तर शरीराने वजनदार असलेली व्यक्तीही उत्तम नृत्य करू शकते, असे त्यांचे मत होते. त्यांच्या नृत्यदिग्दर्शनातील सिग्नेचर स्टेप ही त्यांची विशेष खासियत असायची. त्यांच्या या सिग्नेचर स्टेपमुळे ते गाणं ऐकताच ती नृत्ये डोळ्यासमोर येतात. या लक्षवेधी ठरलेल्या सिग्नेचर स्टेप्स सरोजजी लहान मुलांना नजरेसमोर ठेवून देत असत. त्यांच्या मते लहान मुलांना अगदी सहज करता आल्या पाहिजेत. याच त्यांच्या नृत्यशैलींच्या वैशिष्ट्यांमुळे त्यांना असंख्य वेळा फिल्मफेअर पुरस्कार मिळाले आहेत. शिवाय देवदास, जब वी मेट आणि सिंगारम यासाठी एकूण तीन वेळा त्या राष्ट्रीय पुरस्काराच्या मानकरी ठरल्या आहेत. आपल्या भारतीय नृत्यशैलींचा इतका मोठा खजिना असताना अलिकडच्या काळात वाढत चाललेल्या हिप-हॉप, सालसा यासारख्या पाश्चात्य नृत्यशैलींचे महत्त्व त्यांना थोडे त्रास देत होते आणि आपली संस्कृती आपण विसरत असल्याची खंत वाटत होती. पण तरीही नृत्याची आवड असणाऱ्या प्रत्येक नृत्यप्रेमीला त्या आवर्जून सांगातत. मन लावून काम करा, नृत्य करा, मेहनत करा. तुम्हाला कुणी बघतंय का याचा विचार करू नका. नाचत राहा, नाचत राहा. जिथपर्यंत तुम्ही यशस्वी होत नाही तिथपर्यंत फक्त नाचत राहा.


Monday, 20 July 2020

माईलस्टोन ठरलं एक दो तीन (सरोज खान - भाग तीन)

फार पूर्वीपासून चित्रपट, चित्रपटातील गीते, संगीत आणि नृत्ये यांना आपल्या आयुष्यात फार महत्त्वाचे स्थान आहे. यापैकी कुठल्या ना कुठल्या गोष्टीचा आपल्यावर प्रभाव पडलेला आहे आणि पडत असतो. भगवान दादांच्या नृत्यशैलीपासून ते टायगर श्रॉफ पर्यंत तर पद्मिनी, वैयजयंती माला पासून नोरा फत्तेह अलीपर्यंतच्या सर्व स्टार्सना आपण चित्रपटांमध्ये नाचताना पाहिले आहे. या प्रवासातील शेकडो अभिनेते आणि अभिनेत्रींच्या स्टाईलवर, नृत्यावर आपण फिदा झालेलो आहोत. त्यांच्या नृत्याचे, स्टाईलचे आपण आपल्या आनंदाच्या क्षणी कित्येकदा अनुकरण केले आहे. परंतू त्यांना थिरकायला लावणाऱ्या नृत्यदिग्दर्शकांना त्या पडद्यामागच्या अवलियांना त्या काळी प्रेक्षकांमध्ये खूप कमी ओळखले जायचे. त्या त्या नृत्याचे श्रेय हे त्या त्या स्टारला दिले जायचे आणि त्या नृत्याला जन्म दिलेल्या जन्मदात्याला म्हणजेच नृत्यदिग्दर्शकाला सोयीस्करपण विसरले जायचे. श्रेयनामावलीत कुठेतरी कोपऱ्यात नाव असायचे आणि नृत्य या विभागासाठी अवॉर्ड तर दूरचीच गोष्ट होती. ही अत्यंत खेदाची गोष्ट होती.

परंतू १९८८ साली तेजाबमधील एक दोन तीन या गाण्यावरील नृत्याने अशी काही किमया केली की सगळा इतिहासच बदलून गेला. सरोजजींच्या नृत्यदिग्दर्शनाने या गाण्याला चार चाँद लागले होते. माधुरी दीक्षित सारख्या नवोदित अभिनेत्रीकडून करून घेतलेले नृत्य, त्यातील सिग्नेचर स्टेप, हावभाव, एक ना अधिक अशा किती गोष्टींचे कौतुक करायचे. या गाण्यानंतर सगळीच गणितं बदलून गेली. माधुरी दीक्षित ही रातोरात स्टार झाली. तिच्या नृत्याची आणि अदांची मोहिनी प्रेक्षकांवर जबरदस्त पडली होती. या नृत्याने सर्व रेकॉर्ड तोडून टाकले होते. तुफान प्रसिद्धी मिळाली या नृत्याला आणि तिथेच एक मोठा आमूलाग्र बदल झाला तो म्हणजे नृत्यदिग्दर्शक हे प्रकाशझोतात आले. अगदी सर्वसामान्य प्रेक्षकही नृत्यदिग्दर्शक सरोजखान यांना ओळखू लागले. एक दो तीनच्या बेसूमार प्रसिद्धीने फिल्मफेअरने नृत्यदिग्दर्शक हा विभाग पुरस्कारसाठी सुरू केला आणि त्या वर्षीच सुरू झालेले हे नृत्यदिग्दर्शनाचे अवॉर्ड मिळाले सुद्धा सरोजजींना, यावरून एक गोष्ट सिद्ध होते की इतका मोठा बदल घडवून आणण्याची ताकद सरोजजींमध्ये होती, त्यांच्या नृत्यकौशल्यात होती. ज्यांनी पुरूषी वर्चस्व असलेल्या या नृत्यदिग्दर्शन क्षेत्रात स्वतःच अस्तित्व निर्माण केलं आणि यशस्वी होऊन दाखवलं.

एक दोन तीन वरचे नृत्य हे माईलस्टोन ठरले होते. फक्त पंचवीस मिनिटांत बसवलेली कोरिओग्राफी माधुरी दीक्षितला आत्मसात करायला तब्बल सतरा दिवस रोज सकाळी दहा ते रात्री दहा पर्यंत तालमी कराव्या लागल्या होत्या, तर याचे प्रत्यक्ष शुटिंग सात दिवस चालले होते. या नृत्यानंतर सरोज खान आणि माधुरी दीक्षित यांचे समीकरण जुळले ते कायमचेच. एका पाठोपाठ एक हिट नृत्यांची रांगच लागली. आपल्या फेवरेट हिरॉईन माधुरीबद्दल बोलताना सरोजजी सांगतात की माधुरी ही माझ्या आयुष्याची सावली आहे, अगदी झेरॉक्स कॉपी. माझ्या कल्पनांना तिने पंख लावले आणि मी हवेत उडायला लागले. तिने आपल्या कामात कधीही कामचुकारपणा केला नाही की आळशीपणा केला नाही. मी एखादी गोष्ट करायला सांगितली म्हणजे संपलं, ते काम त्याच पद्धतीने करण्यासाठी ती प्रचंड मेहनत घ्यायची. तिने त्यासाठी कधी कारणं दिली नाहीत की पळवाटा शोधल्या नाहीत. ती जशी नवीन असताना माझ्याकडे आली तशीच ती शेवटपर्यंत होती. अगदी डाऊन टू अर्थ. गुरूंकडून अशाप्रकारे पोचपावती मिळणं ही खूप मोठी भाग्याची गोष्ट असते.

माधुरीने सुद्धा आपल्या या गुरूरुपी या नृत्याच्या देवीचा कायम आदर केला. त्यांच्यापती असलेली प्रेम, सन्मान तिने वेळोवेळी व्यक्त केले आहे. शास्त्रीय नृत्य परंपरेत अतिशय मानाचे असे समजले जाणारे पाद्यपूजन तिने एका डान्स रिॲलिटी शोच्या सेटवर सरोजजींचे केले होते आणि तो क्षण खूप भावूक होता.

माधुरीप्रमणेच आपण इतरही अनेक अभिनेत्रींचे सरोजजींबद्दलचे अनुभव आणि त्यांच्या नृत्यशैलींची खासियत आपण पुढील भागात जाणून घेणार आहोत. 


Monday, 13 July 2020

सिटी बजी की नहीं...

भारतीय शास्त्रीय नृत्याचा पारंपरिक वारसा ज्यांनी अतिशय उत्तमरितीने भारतीय चित्रपटात उतरवला त्या सरोजजीं गेली ६७ वर्षे या चित्रपटसृष्टीत काम करत होत्या. कामाचे स्वरूप बदलत बदलत प्रतिथयश नृत्यदिग्दर्शकापर्यंत पोहोचण्यात त्यांच्या अथक परिश्रमांचा वाटा मोठा आहे. आत्तापर्यंत त्यांनी २५०० चित्रपटांत नृत्यदिग्दर्शन केले आहे आणि हा आकडा नक्कीच आपल्या भुवया उंचावणारा आहे.

मेन कोरिओग्राफर्सना असिस्टंट म्हणून काम करत असताना खूप मोठ्या मोठ्या स्टार अभिनेत्रींना त्यांनी नृत्य शिकवले होते. त्यांचे नृत्य शिकवणे सगळ्या अभिनेत्रींना खूप आवडायचे त्या सरोजजींवर प्रभावित व्हायच्या. परंतू स्वतंत्ररित्या कोरिओग्राफर म्हणून त्यांना पहिले काम अभिनेत्री साधना यांनी गीता मेरा नाम या चित्रपटात दिले. तिथून त्यांनी काही मराठी, राजस्थानी आणि हिंदी चित्रपटात कोरिओग्राफी करायला सुरुवात केली होती. पण खऱ्या अर्थाने त्यांना ब्रेक मिळाला तो सुभाष घई यांच्या हिरो पिक्चरमध्ये. हिरोपासून त्यांना बॉलिवूड इंडस्ट्री सरोज खान या नावाने ओळखू लागली.

केवळ पुरुषप्रधान कोरिओग्राफर असलेल्या या चित्रपटसृष्टीत त्या पहिल्या महिला कोरिओग्राफर झाल्या होत्या, यासाठी त्यांना खूप वाट बघावी लागली आणि हे एखादा डोंगर खोदून रस्ता बनवण्या इतकं हे निश्चितच कठीण काम होतं. शास्त्रीय नृत्य, लोकनृत्य, वेस्टर्न नृत्य यात त्यांची मास्टरी होती. कथ्थक, भरतनाट्यम या नृत्यांचे शास्त्रशुद्ध शिक्षण न घेताही त्याचा वापर बॉलिवूडमध्ये कसा करायचा हे त्यांना चांगले माहीत होते. एका नृत्याची कोरिओग्राफी करायला त्यांना जास्तीत जास्त वीस मिनिटे लागायची आणि तेसुद्धा त्यांच्या नृत्यातील स्टेप्स या कधीच कुठेच रिपीट नसायच्या. प्रत्येक गाणं हे वेगळं असायचं.

त्यांची आपल्या कामावर असलेली श्रद्धा आणि वेड यासाठी आपले शब्द अपुरे पडतील. स्वतःच्या साडेआठ महिन्याच्या मुलीला देवाज्ञा झाली असताना सकाळी तिला रिवाजाप्रमाणे दफन करून दुपारी त्या हरे राम हरे कृष्णा चित्रपटाच्या दम मारो दम या गाण्याच्या शुटिंगला जाण्यासाठी ट्रेनमध्ये बसल्या होत्या. हे ऐकताच शरीरावर काटा येतो.  

देवदासच्या डोला रे डोला या गाण्याच्या शुटिंगच्या वेळी सुद्धा त्या आजारी होत्या. पंधरा दिवस त्या सेटवर औषधे घेत घेत, मध्ये झोपून नृत्याविषयीच्या सूचना देत होत्या. अशा आजारी अवस्थेत केलेले काम त्यांना पुढे देवदासच्या रिलिजच्या वेळी आयसीयूमध्ये घेऊन गेले आणि देवदासच्या स्क्रिनिंगनंतर ऐश्वर्या राय आणि देवदासची मुख्य टीम जेव्हा त्यांना भेटायला गेली तेव्हा त्याही परिस्थितीत त्यांनी संजय लीला भन्साळींना पहिला प्रश्न विचारला डोला रे डोला पे सिटी बजी की नही, ते ऐकून भन्साळी यांच्या डोळ्यात पाणी आले होते. आपल्या कामावर किती ते प्रेम आणि निष्ठा. या कामाच्या वेडेपणाला आणि झपाटलेपणाला माझा सलाम. चित्रपटसृष्टीत कोरिओग्राफरला असलेले साधारण महत्त्व हे अनन्यसाधारण महत्त्वात बदलायला कारणीभूत ठरलेल्या अशा या अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाचे आणखी पैलू आपण पुढील भागात जाणून घेणार आहोत. 


Monday, 6 July 2020

अप्रत्यक्ष गुरु – सरोज खान (भाग १)

कला कुठलीही असो ती कला आत्मसात करण्यासाठी शिकण्यासाठी योग्य गुरुंचे मार्गदर्शन महत्त्वाचे असतो. आपल्यातील कलेचा, आवडीचा कल बघून आपण त्या कलेच्या गुरुंकडे ती शिकण्याची सुरुवात करतो. योग्य गुरुंचे मार्गदर्शन मिळणे ही खूप महत्त्वाची गोष्ट असते. पण काही व्यक्तिमत्त्व ही आपल्या आयुष्यात अप्रत्यक्षपणे गुरुंचे काम करत असतात आणि त्यातलेच एक प्रभावी व्यक्तिमत्त्व म्हणजे गुरु सरोज खान.

मी डॉ. किशू पाल, कै. सुबल सरकार, कै. चंद्रकांत हडकर, श्री अरविंद राजपूत आणि कथ्थक नृत्यशैलीत ज्यांनी मला पाय टाकून चालायला शिकवलं अशा माझ्या गुरूवर्या मान. डॉ. सौ. मंजिरी श्रीराम देव या सर्व दिग्गज गुरुंकडून भरतनाट्यम, कथ्थक आणि लोकनृत्य या वेगवेगळ्या शैली आत्मसात केल्या. परंतू माझ्या नृत्यजीवनावर असलेला बॉलिवूडचा प्रचंड प्रभाव हा प्रसिद्ध कोरिओग्राफर सरोज खान यांच्यामुळे झाला असल्याचे म्हणता येईल. कळायला लागायच्या वयाच्या आधीपासून त्यांनी बसवलेल्या वेगवेगळ्या नृत्यांवर मी नृत्य करतेय. मीच काय माझ्यासारख्या शेकडो, लाखो असतील ज्यांना त्यांनी थिरकायला शिकवलं असेल...थिरकायला लावलं असेल.

वयाच्या तिसऱ्या वर्षापासून चित्रपटसृष्टीत बाल कलाकार म्हणून काम करायला सुरुवात केलेल्या सरोजजींनी अतिशय खडतर प्रवास केला होता. त्यांनी आयुष्यात प्रचंड स्ट्रगल करून आपले नाव नंबर वनच्या यादीत झळकवले. अवघे १० वर्षे वय असताना चित्रपटसृष्टीत कोरस डान्सर म्हणून त्या काम करू लागल्या. शाळेतून थेट सेटवर पोहोचण्याचा त्यांचा दिनक्रम असायचा. घरची परिस्थिती आणि पाठोपाठची पाच भांवडांची जबाबदारी यामुळे त्यांना नृत्या व्यतिरिक्त इतर दुसरी कामेसुद्धा करायचा प्रयत्न करावा लागला. त्यात के.ई.एम. हॉस्पिटलमध्ये नर्स, ग्लॅक्सो कंपनीत रिसेप्शनिस्ट आणि मेकअप आर्टिस्ट या गोष्टींचा समावेश आहे.

त्या जेव्हा कोरस डान्सर म्हणून काम करायच्या त्यावेळी अभिनेत्रींवर बसवले जात असलेले नृत्य हे त्या नुसतं बघूनच आत्मसात करायच्या, अगदी जसेच्या तसे एकही स्टेप इकडे तिकडे नाही. असेच एकदा सेटवर ही गोष्ट नृत्यदिग्दर्शक सोहनलाल यांच्या लक्षात आली आणि त्यांनी सरोजजींना बोलावून विचारले असता. त्यांनी ते नृत्य अगदी जसेच्या तसे करून दाखवले. त्यांची नृत्यातली ही गती, नृत्याप्रती असलेली समर्पितता, निरिक्षण आणि आकलन शक्ती या आणि अशा अनेक गुणांमुळे त्यावेळचे प्रसिद्ध नृत्यदिग्दर्शक सोहनलाल यांनी सरोजजींना आपले असिस्टंट बनवले. यावेळी त्यांचे वय होते फक्त बारा वर्षे. त्यांच्या मी बघितलेल्या अनेक मुलाखतींमधून त्यांच्याबद्दल चित्रपटसृष्टीतील अनेक दिग्गजांनी काढलेले उद्गार हे आपल्याला खरंच नतमस्तक करतात.

नृत्याप्रती आणि कामाप्रती असलेले प्रचंड प्रेम, मेहनत आणि प्रामाणिकपणा या गुणांमुळे त्यांची नृत्यकला प्रत्येकाच्या नजरेत भरायची. मी तर म्हणेन त्यांच्या रक्ताच्या थेंबाथेंबात नृत्य होते. त्यांचा भूतकाळ हा प्रचंड वाईट होता परंतू हीच नकारात्मक ऊर्जा त्यांनी सकारात्मक ऊर्जेत परिवर्तित करून आपल्या नृत्यात आपल्या कामात स्वतःला झोकून दिले. एक अजब रसायन होत्या त्या.

त्यांच्या या प्रामाणिकपणा, मेहनत आणि अनुभव यांच्या प्रवासाने त्यांना दिग्गज नृत्यदिग्दर्शक बनवलं आणि याच त्यांच्या लाखो लोकांना थिरकायला लावलेल्या हजारो नृत्यांच्या नृत्यशैलीबद्दल आपण पुढील भागात प्रकाश टाकणार आहोत. यातील बऱ्याच गोष्टी नृत्यक्षेत्रात करिअर करू इच्छिणाऱ्या किंवा नुसतीच नृत्याची आवड असणाऱ्यांना प्रचंड प्रेरणादायी ठरू शकतात. 


माझ्या आठवणीतील होळी

  होळी, होरी, हवली, शिमगा अशा अनेक नावांनी सजलेला अतिशय धार्मिक आणि तितकाच मस्तीचा, आनंदाचा आणि जिव्हाळ्याचा असलेला हा सण लहान थोरांपर्यंत स...